آتشی افتاده بر جانِ میراث کهن/ همه آنچه را که باید درباره بازار بزرگ تبریز بدانیم!+ تصاویر

۳- مساجد 

۲۹ مسجد وجه مذهبی بازار تبریز را کامل می کنند. برخی از این مساجد از برترین و زیباترین مسجدهای شهر هستند و مشهورترین آنها مسجد جامع بازار (جمعه مسجد) است. دیگر مساجد مهم بازار تبریز شامل مسجد حجت‌الاسلام، مسجد خاله اوغلی، مسجد دینوری، مسجد مفیدآقا، مسجد قیزللی (میرزا یوسف آقا)، مسجد مقبره، مسجد مجتهد، مسجد هفتاد ستون، مسجد آیت‌ الله شهیدی، مسجد مولانا، مسجد دباغ خانه، مسجد حاج صفرعلی، مسجد بادکوبه‌ای، مسجد اشراقی و مسجد صادقیه می شود.

مسجد جامع تبریز: از بناهای تاریخی و زیبای تبریز به شمار می آید. از این مسجد در کتاب های قدیمی با عنوان جامع کبیری یاد کرده اند و از ابتدای تاسیس به عنوان مسجد جامع شهر تبریز شناخته شده است. مسجد جامع در انتهای بازار تبریز قرار گرفته و گفته می شود قدمت آن به دوره سلجوقیان باز می گردد. هر چند این مسجد در زمان زلزله بزرگ ۱۱۹۳ ه.ق تخریب و در دوره قاجار توسط ” حسینقلی‌ خان دنبلی” حاکم وقت بازسازی شد. برای رسیدن به مسجد جامع باید خود را به انتهای بازار و ضلع جنوبی مدرسه طالبیه برسانید.

این مسجد در ابتدا به شیوه یک ایوانه ساخته شده بود؛ اما بعدا به دو ایوانه تبدیل شد. در ساخت آن از روش ساخت کاخ اختصاصی فیروزآباد دوره ساسانی استفاده کرده اند؛ مساله ای که وجه معماری ایرانی آن را بیش از وجه معماری اسلامی می کرد. شبستان وسیع مسجد قدیمی ترین بخش آن به شمار می آید و با طاق ها و گنبدهایی بر فراز ستون های هشت گوش آجری مزین شده است. بخشی که هنر معماران دوره سلجوقی را در خود دارد. مسجد جامع در زمان ایلخانان تعمیر و بخش های جدیدی به آن اضافه شد؛ محراب بلند مسجد جامع یادگاری از آن زمان است. گنبد رفیعی با کاشی کاری های معرق نیز در دوره حکومت آق قویونلوها در آذربایجان در این بنا ساخته شد که هنوز پایه ها و گوشه هایی از کاشی کاری های آن باقی مانده است. این اثر با شماره ثبت ۱۷۱ در سال ۱۳۱۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد صادقیه: قدمت ساخت این مسجد به دوره ایلخانی بر می گردد؛ اما به نظر می رسد در دوره های صفویه و قاجار دوباره بازسازی شده باشد.

مسجد حسن پادشاه: این مسجد یکی دیگر از مساجد قدیمی تبریز است و در محوطه بازار “دَوه چی” و میدان صاحب آباد قرار دارد. گفته می شود مسجد حسن پادشاه به وسیله اوزون حسن (۱) یا فرزندش یعقوب در دوره حکومت آق قویونلوها بنا شده است.

حاج خلیفه کاتب چلبی نویسنده کتاب “جهان نما” در مورد این مسجد چنین نوشته است:

 … جامع السلطان حسن که از بناهای اوزون حسن پادشاه آق قویونلو است و به طرز جوامع سلاطین با سنگ تراش و سرب ساخته شده، بنای متین و باشکوهی است. در کنار صفحه محراب، یک قطعه مرمر بلغمی بزرگ به طول و عرض چند ذرع به دیوار نصب شده و جامع را رونق بخشیده است. سنگ مرمری با چنین ابعاد از نوادر به شمار می رود.

اولیا چلبی هم که در سال ۱۰۵۰ ه.ق از این مسجد دیدن کرده بود در وصف آن می نویسد:

..این مسجد را سلطان حسن آق قویونلو بنا کرده است … بنای این مسجد یکی از شاهکارهای هنر معماری است. گنبدهای آن همه کاشی کاری شده و از چهار سو دارای منافذی هستند که با سنگ های مرمرین مزین و مشعشع گردیده اند.

امروزه اما از آن همه زیبایی، سنگ های تراش و مرمر و کاشی چیز زیادی باقی نمانده و به صورت ویرانه ای درآمده است. زیرا در نزدیکی آن مسجدی با ستون های چوبی و سقف مسطح ساخته شد و اهالی برای انجام اعمال دینی خود دیگر به مسجد حسن پادشاه مراجعه نکردند.

مسجد مقبره تبریز: این مسجد در خیابان امام اول و در بازار کفاشان قرار دارد. مسجد در زمینی به شکل مربع ساخته شده که طول هر ضلع آن ۲۵ متر است. ۹ ستون سنگی خوش تراش گنبدهای بلند ضربی آن را نگه داشته اند؛ اما به مانند بسیاری از بناهای تاریخی دیگر در زمان زلزله ۱۱۹۳ ه.ق سقف آن فرو ریخت. در زمان این حادثه بود که حاج مهدی میرزا مهدی قاضی طباطبایی (۲) در زیر خاک ماند؛ اما جان سالم به در برد. بعد از آن بود که زندگی اش را وقف کارهای خیر و عام المنفعه کرد، مسجد مقبره را توسعه داد و آن را به شکل امروزی خود درآورد. در کنار آن بخشی از راسته بازار، حمام قاضی، مسجد میرزا مهدی، مدرسه، حمام، سرا و یخچال میرزا مهدی و ده ها بنای دیگر را ایجاد یا مرمت کرد. پس از اینکه او در سال ۱۲۴۱ از دنیا رفت جسدش را در همان مسجد دفن و آنجا را به مقبره او تبدیل کردند.

مسجد امام جمعه تبریز: این مسجد در قسمت شرقی بازار مسجد جامع و در نزدیکی مدرسه طالبیه قرار دارد و به آن مسجد سبز نیز می گویند. علت این نامگذاری استفاده از رنگ سبز در تزیین ستون های این بناست. شبستان مسجد بیست ستون سنگی با سرستون های مقرنس و سی گنبد ضربی آجری دارد.

مسجد اسماعیل خالوغلی تبریز: این سازه در سمت چپ یا بخش جنوبی دالان مدرسه طالبیه قرار دارد و به دیوار شرقی مسجد جامع متصل است. در گذشته به نام “ملا محمدحسن پیشنماز” معروف بود. مسجد در جهت شمالی جنوبی ساخته شده و در و پنجره آن به دالان مدرسه طالبیه باز می شود. شبستان آن نیز ۱۸ گنبد ضربی و ۱۰ ستون دو ردیفه سنگی زیبا دارد.

مسجد حجت الاسلام تبریز: این مسجد در جنوب صحن مدرسه طالبیه و سمت غربی مسجد جامع تبریز ساخته شده است. به آن مسجد شیخیه نیز می گویند و سطح آن به اندازه یک متر بالاتر از سطح مسجد جامع است. شبستان آن ۵۴ گنبد آجری دارد که بر روی چهل ستون سنگی کبود قرار گرفته است. تمام ستون های مسجد حجت الاسلام منشوری شکل بوده، قاعده ده ضلعی و سرستون های مقرنس یکنواختی دارد؛ اما یکی از ستون های بزرگ آن که در جلوی محراب واقع است با حجاری تزیینی مارپیچ و سر ستون های مقرنس پرکار چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کند. ستونی که از شاهکارهای هنر حجاری محسوب می شود و به نظر می رسد از بنای قدیمی که قبلا در این مکان استوار بوده باقی مانده است. حجاری تزیینات محراب نیز بسیار زیبا و تماشایی است. ساخت این مسجد به سال های ۱۲۳۵ تا ۱۲۴۰ ه.ق باز می گردد و به وسیله ملامحمد ممقانی احداث شده است. او رییس مکتب شیخیه بود و بین مردم با نام حجت الاسلام شناخته می شد، مسجد نیز اسم خود را از این لقب او وام گرفته بود.

مسجد سیدعلی آقا: قدمت این مسجد به دوره قاجار باز می گردد و ۸ ستون سنگی دارد. قسمت شمالی، شرقی و غربی مسجد ایوان دار است و به دو بخش زنانه و مردانه تقسیم می شود.

مسجد مولانا: این مسجد یکی از بناهای ثبت ملی شده است که قدمت آن به اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی باز می گردد. برخی اسناد تاریخ ساخت آن را به سال ۱۳۲۲ ه.ق نسبت می دهند. گفته می شود مسجد مولانا به دستور و همت سید محمد موسوی تبریزی مشهور به مولانا یا حاجی مولانا از خاندان معظم مولانا ساخته شده است. این مسجد یک طبقه و دو نیم طبقه دارد و برای رعایت قرینگی در ساخت خود به شهرت رسیده است. مقرنس های به کار رفته در این بنای زیبا از دیگر شاخص های معماری آن محسوب می شود.

پاورقی 

۱- اوزون حسن آق قویونلو (۱۴۲۳-۱۴۷۸) یکی از قدرتمندترین پادشاهان سلسله آق قویونلوها بود که بر بخش هایی از ایران امروز، عراق و شرق ترکیه به مدت بیست و پنج سال حکومت کرد.

۲- سید مهدی قاضی طباطبایی از عالمان و عارفان چهاردهم هجری است.