فرش ایرانی، صلح و دیپلماسی عمومی

مینا علی اسلام خبرنگار سایت خبری مدارا نوشت: محمدرضا مجیدی عضو هیات علمی گروه مطالعات منطقه ای دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران و مدیر عامل انجمن ایرانی همکاری با یونسکو که با همراهی جمعی از همکاران باشگاه گردشگری فرهنگی یونسکو را راه اندازی کرده است، در کارنامه خود مسولیت نمایندگی کشورمان در یونسکو را به مدت هفت سال دارد، بر ظرفیت های فرش ایرانی به عنوان یک هنر و میراث و سنت و صنعت در اقتصاد ملی و تبادلات بین المللی و دیپلماسی عمومی و دیپلماسی فرهنگی تاکید دارد تا به آن حد که از دیپلماسی فرش به عنوان چهارچوبی جهت استفاده از ظرفیت های فرش در ابعاد مختلف سخن می گوید و از تجربه زیسته خود در این حوزه مصادیق متعددی را بیان می کند.

برای استفاده از ظرفیت بخش خصوصی در این عرصه، با اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران و استان زادگاهش خراسان جنوبی همکاری دارد و چند سالی است مسولیت کمیسیون گردشگری و کسب و کارهای وابسته اتاق بیرجند ( خراسان جنوبی ) را  بر عهده داشته و بر این باور است که نه تنها از این ظرفیت بلکه از ظرفیتهای اتاق تعاون و اتاق اصناف و بلکه سازمانهای مردم نهاد و انجمن علمی و تخصصی باید بهره گرفت. زادگاهش خراسان جنوبی را از یکی از خاستگاههای فرش ایرانی می داند و حتی بیش از نیم قرن خانواده اش با فرش ارتباط وثیق داشته اند و متاسفانه به دلایل مختلف به سان بسیاری از خاندانها در خراسان جنوبی و سایر استانها، نسل جدید این راه را ادامه نداده است. با این مقدمه، در این گفتگو خواهیم شنید که مجیدی در کنار نگاه ملی و بین المللی به فرش و احیای آن، به صورت مصداقی به مقوله فرش در خراسان جنوبی به عنوان مورد مطالعاتی اشاره می کند و بر این باور است که باید استان به استان، شهرستان به شهرستان، دهستان به دهستان و روستا به روستا ، به شناسایی توانمندی ها و آسیب شناسی سیاست ها و برنامه های حوزه فرش پرداخت و از تجویزهای کلی و دور از میدان اقدام و عمل پرهیز کرد.

* به نظر شما فرش چه جایگاهی در میان هدیه های دیپلماتیک کشور ما دارد؟

برای ارتقای جایگاه و منزلت فرش ایران در عرصه بین الملل و سازکارهای آن با تاکید بر فرش، نیازمند تعریف یک دیپلماسی فرش با رویکردی نو به موضوع و نگاهی چند بُعدی و بینا بخشی هستیم. فرش ایران به عنوان یک هنر و یک میراث گرانسنگ فرهنگی در فراخنای تاریخ بر تارک فرهنگ و تمدن بشری درخشیده است و امروز وجوهی از این هنر در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت جهانی شده است. با اینکه صنعت فرش و ابعاد تجاری و اقتصادی آن با فراز و فرودها و چالشهایی روبرو بوده و هست از ارزش و جایگاه هنری آن نکاسته و نمی کاهد.

اجازه دهید با توجه به شناختی که از خطه خاوران دارم اشاره کنم که از دیر باز خراسان جنوبی یکی از کانونهای مهم فرش دستباف ایران زمین بوده است، نام استادان خلاق وسخت کوش فرش این خطه در فهرست مشاهیر ومفاخر این هنر و صنعت درخشیده است.

*آیا حال فرش ایرانی خوب است و یا در دوران سخت به سر می برد و با چالش روبرو است؟

این حوزه فرهنگ ملی به سان سایر حوزه ها نیازمند نگاه و رویکرد علمی و پژوهشی و کارشناسی دقیق است و باید در هم اندیشی با اصحاب نظر و اندیشه و قلم و بیان و در تعامل سازنده با متولیان و مجریان امور مطرح و واکاوی شود. اما در یک نگاه کلی ، متاسفانه به دلایل گوناگون پاسخ چندان مثبت نیست و باید تلاش فراوانی برای احیای این هنر ایرانی صورت گیرد و برای حضور بین المللی آن نیز نیازمند طرحی نو و سازوکارهای جدید هستیم. دیپلماسی فرش چتری است که با رویکردی جامع نگر و بینا بخشی باید بر سر فرش ایرانی باز شود.

بخواهیم یا نخواهیم محیط تصمیم سازی و تصمیم گیری ما در مورد فرش مانند هر پدیده سیاسی و فرهنگی و اقتصادی محاط به محیط بین الملل است، در این حوزه چه محیط منطقه ای و چه محیط جهانی تاثیر گذار است.

مجیدی با اشاره به ضرورت جامع نگری در این زمینه اضافه کرد: دیپلماسی فرش اعم از تجارت خارجی فرش است و نگاهی جامع تر به این هنر و صنعت اصیل بومی دارد. در دیپلماسی فرش به حوزه های فرهنگی و هنری توجه خاص می شود ؛ حوزه هائی که امروزه در عرصه دیپلماسی عمومی جایگاه ویژه ای دارند، توفیق در این ساحت از دیپلماسی به سان سایر ساحتها ، الزامات و پیش شرطها و لوازمی دارد. نگاه و رویکرد صرفا تجاری به فرش در شان و مرتبه این میراث فرهنگی ملی نیست و جایگاه آن را در جهان تقویت نمی کند، فرش ایرانی پیش و بیش از هر چیز یک میراث فرهنگی است که در طول هزاره ها دست به دست به ما رسیده است. فرش ایرانی پیش و بیش از هر چیز یک هنر والا و متعالی است، فرش ایرانی یکی از مهمترین صنایع دستی است، رویکرد تجاری به فرش در مراحل بعدی است که البته در جای خود مهم و کلیدی است و در روند رشد و توسعه اقتصادی کشور جایگاه مهمی داردو این مهم با نگاه و رویکرد فرهنگی قابل احیا و تحقق است.

البته به دلیل اهمیت بعد تجاری در دیپلماسی فرش ، به نکاتی اشاره می کند و می پرسد، آیا وقت آن نرسیده است که به یکپارچه سازی صنایع دستی و تجمیع همه حوزه ها از جمله فرش اندیشید. و با حساسیت تاکید می کند که این موضوع نیازمند کار تخصصی و کارشناسی است و باید با بهره گیری از تجربه اهالی این رشته و خبرگان و متخصصان ، ابعاد و زوایای گوناگون آن مورد بررسی قرار گیرد تا تصمیم گیری برپایه جمع بندی علمی و کارشناسی باشد.

*شما بعنوان رییس کمیسیون گردشگری و کسب و کارهای وابسته اتاق بازرگانی خراسان جنوبی که از قطب های فرش کشورمان است، در مورد وضعیت بازار ملی و بین المللی فرش دستباف و شرایط اقتصادی و تجاری آن چه ارزیابی دارید؟

زمانی فرش نزد جوامع، به عنوان کالای سرمایه ای جایگاه خاصی داشت، اما امروز دیگر آنچنان سرمایه گذاری صورت نمی گیرد با بحران های اقتصادی در چند دهه گذشته نیز، شاهد کاهش تقاضای جهانی برای فرش دستباف بودیم. همچنین ورود کالاهای جانشینی چون پارکت و موکت ، نیاز به فرش دستباف را کاهش داد و با کاهش تقاضا ، صادرات هم افت کرد. علاوه بر آن با حضور رقبائی روبرو هستیم که از یک سو با بداخلاقی نقشه ها و طرحهای ایرانی را تقلید کرده و تولید می کنند و از سوی دیگر با کاهش دادن شدید قیمت تمام شده ولو از نظر کیفیت هم در بسیاری موارد نازل تر باشد ، مشتری کم اطلاع و یا بی اطلاع را جذب خود کرده و بازار را از کف تولید کننده و صادر کننده ایرانی می رباید.

فرش ایرانی با تکیه بر تنوع زیاد طرح و نقشه و کیفیت مناسب توانسته است شهرت جهانی خود را حفظ کند و اضافه شدن نام ایران یا نقشه های استانهای ایران در تولیدات رقبا به همین دلیل برای کسب وجاهت و آبرو است. اما برای آن که بیش از این از بازار عقب نمانیم و رقابت گذشته را حفظ کنیم، باید قیمت تمام شده فرش را در داخل کشور کاهش دهیم، هزینه های بالای تولید فرش در کشورمان شامل گرانی مواد اولیه و هزینه های بالای کارگر و نیروی کار و…. باید مورد بررسی دقیق قرار گرفته و برای آن چاره اندیشی شود.

در جهان رقابتی امروز که مشتری محوری حرف اول را می زند، نمی توان به خواست، نیاز و سلیقه مشتری توجه نداشت. مشتری محوری و تقاضا محوری بر پایه ی نیاز سنجی دقیق و علمی و برای هر گونه سلیقه و نیاز کالای مناسب تولیدکردن یکی از پیش شرطهای مهم توفیق در تجارت فرش است. کمبود اطلاعات تولیدکنندگان از خواست بازار و منطبق نبودن تولید با سلیقه مصرف کننده ، فرش ایرانی را با چالش فراوان در بازار جهانی روبرو می کند. نمی توان با بازار یابی سنتی حضور موفقی در صحنه بین الملل داشت ؛ هم باید به بازارهای هدف جدید و بکر اندیشید و جستجو کرد و هم از شیوه های نوین بازاریابی بهره گرفت و مراکز نیازسنجی فعال داشت تا نیازها و سلائق مشتریان به موقع منتقل شود و درسبد عرضه شده به بازار برای هر نوع مشتری با هر سلیقه و سطح درآمدی کالائی داشت.

رکن دیگر تجارت خارجی فرش تبلیغات است، هم از ظرفیت رسانه های داخلی باید بهره گرفت و هم حضور موثری در رسانه های بین المللی داشت و از هر فرصتی برای معرفی فرش ایرانی استفاده کرد و برند « فرش ایرانی» را جا انداخت. در صورتی که بازاریابی درست و صحیح صورت گیرد، هنوز نیز مردم جهان برای فرش خوب، پول خوب پرداخت می کنند، و همچنان افرادی در خارج هستند که فقط متقاضی فرش ایران هستند. البته امروزه بازاریابی الکترونیکی و فروش اینترتی سهم مهمی از بازار را به خود اختصاص می دهد و تولید کنندگان و فروشندگان و صادر کنندگان فرش ایرانی هم باید حضور پررنگی در این عرصه داشته باشند.

*آقای مجیدی بعنوان رییس باشگاه گردشگری فرهنگی یونسکو و مدیر عامل انجمن ایرانی همکاری با یونسکو فرش ایرانی را معرف کدام بخش از نمادهای فرهنگ ایرانی در دیپلماسی عمومی می دانید؟

در هفت سال مسولیت اینجانب در یونسکو در چند نوبت فرش ایران در این سازمان خوش درخشید.

در سال ۱۳۸۷ به مناسبت شصتمین سال الحاق کشورمان به یونسکو ، دو قطعه فرش با نمادهای یونسکو و نماد دهه بین المللی آب ، توسط هنرمندان خراسان جنوبی طراحی و بافته شد. در این مقطع با توجه به دهه بین المللی فرشی با شعار “آب برای همه” بافته شد. علاوه بر آن  فرشی با اشاره به حوزه های پنجگانه ماموریت یونسکو طراحی و بافته شد که دریکی از ساختمانهای نمایندگی ایران در یونسکو موجود است. همچنین این ساختمان با فرشهای اهدایی استان خراسان جنوبی مفروش شد.

در سال ۱۳۹۱ به مناسبت نکوداشت پانصدمین سال حیات فعال و دستاوردهای علمی علامه عبدالعلی بیرجندی ،در نشستی در این سازمان از فرش «نماد صلح» اثر هنرمندان خراسان جنوبی رونمائی شد.

این فرش، دارای نمادهای مختلف در متن و حاشیه است که از جمله آن می توان به واژه صلح در بیرونی ترین نوار حاشیه ، به هفت زبان فارسی، انگلیسی، چینی ، روسی ، فرانسوی ،اسپانیولی وعربی اشاره کرد علاوه بر این در دو طرف حاشیه فرش ؛چهار نماد از شهر بیرجند، مرکز استان خراسان جنوبی شامل : مدرسه شوکتیه، عمارت باغ اکبریه بیرجند ، گل زعفران و گل نرگس طراحی شده است . همچنین در بالا و پایین فرش ، دو بیت از اشعار شاعر نامدار  ایران ؛ حکیم ابوالقاسم فردوسی با مضمون صلح و دوستی درج شده است. متن فرش نیز در برگیرنده چند نشان و نماد میباشد . مرکزی ترین قسمت متن، ِتُرَنج و یا خورشید میانه است که بوسیله دسته گلهایی که از چهار ضلع فرش از گلدان بیرون آمده  در مرکز به هم پیوسته اند. از پیوستن گلها، خورشید واره ای ایجاد شده است که پیام آن ، اتحاد و به هم پیوستن است. در میانه این حلقه گل و خورشید واره، نام جلاله  ( نشان پرچم جمهوری اسلامی ایران )وجود دارد. در چهار ضلع متن و اطراف گلدانها چهار نماد ؛ نشان سازمان تربیتی ، علمی وفرهنگی ملل متحد(یونسکو) ، نشان سازمان ملل متحد،میدان آزادی تهران پایتخت ایران،دروازه تخت جمشید،دو درخت سرو در دو طرف پایین متن فرش طراحی شده است. درخت سرو از نمادهای زیبا و کهن ایرانی است ک به درخت مهر و دوستی مشهور است. بر فراز متن فرش ، دو پرنده سیمرغ (نماد حقیقت)طراحی شده است.  این فرش به ابعاد ۱۳۸در۱۰۰ سانتیمتر و در ۳۰ رنگ طراحی شده است.

در سال ۱۳۹۲ در اجلاس رهبران در سی و هفتمین اجلاس کنفرانس عمومی یونسکو از فرش « تقارب فرهنگها» اثر استاد جمشیدی از استان قم رونمائی شد که در همه ی موارد ،تحسین همگان رابه همراه داشت.

دراین تابلو فرش که به منظور نکوداشت دهه بین المللی تقارب فرهنگ‌ها بافته شد،  نمادهایی از ۵ قاره جهان که در قالب میراث فرهنگی یونسکو، ثبت شده‌اند، در این اثر نشان داده شده‌است. در بافت فرش پنج مرحله وجود دارد که به هفت آسمان تعبیر شده است. از بعد هنری، طرح دارای ویژگی‌های هنری و خلاقانه ای بوده است. آثار باستانی ای که در حاشیه فرش گنجانده شده است عبارت است از: پرسپولیس یا تخت جمشید که از مهم‌ترین آثار باستانی ایران است و از سال ۱۹۷۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. دومین میراث فرهنگی گنجانده شده در این فرش، اهرام سه گانه مصر است که از مهم‌ترین و باشکوه‌ترین سازه‌های به جای منده از تمدن مصر باستان است. این سازه‌ها که قدمت آنها به ۵ هزار سال قبل می‌رسد، نیز در سال ۱۹۷۹ در فهرست میراث جهانی ثبت شده‌اند. سومین نقش فرهنگی این فرش، آکروپولیس به معنای شهر مرتفع یا صخره مقدس واقع در شمال شرقی پارتنون در آتن، پایتخت یونان است. این سازه در سال ۱۹۸۷ در فهرست میراث جهانی ثبت شده است. چهارمین میراث جهانی گنجانده شده در این فرش چند فرهنگی، دیوان بزرگ چین است که طولانی‌ترین و بزرگ‌ترین سازه مهندسی تدافعی نظامی از لحاظ قدمت در جهان است. این دیوار ۷ هزار کیلومتر امتداد دارد و در سال ۱۹۸۷ در میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. میدان امام اصفهان (نقش جهان) پنجمین نگین فرهنگی است که در فرش تقارب ملل به دست توانای هنرمندان ایرانی بافته شده است. این میدان شامل چهار بنای عالی قاپو، مسجد جامع عباسی، مسجد شیخ لطف الله و سر در قیصریه است که در سال ۱۹۸۰ در فهرست جهانی ثبت شده است و قدمت آن به قرن هفدهم بر می‌گردد.کولوسئوم نیز در ردیف ششم در فرش تقارب ملل قرار دارد. آمفی تئاتر بیضی شکلی که در رم و در کشور ایتالیا واقع است و دارای ۸۰ ورودی است و قدمت آن به قرن اول میلادی باز می‌گردد. این بنا نیز در سال ۱۹۷۹ در فهرست میراث جهانی ثبت شده است. هفتمین میراث جهانی ثبت شده در این فرش، تاج محل، یکی از پرآوازه‌ترین بناهای جهان و آرامگاه همسر شاه جهان، ممتاز محل است که در جنوب دهلی نو واقع شده و یکی از عجایب هفت گانه جدید دنیا به شمار می‌رود. این بنا در سال ۱۹۸۳ در فهرست تاریخی ثبت شده است. چچن ایتزا، هشتمین و آخرین بنای فرهنگی ثبت شده در فرش تقارب ملل است که در سال ۱۹۸۸ در فهرست میراث جهانی ثبت شده است و قدمت آن به ماقبل تاریخ و تمدن مایاها می‌رسد و اکنون در مکزیک واقع است.

فرش تقارب فرهنگ ملل از جنس ابریشم خالص و با ۷۷ رج و ۱۹ رنگ با ۵ ماه کار بی وقفه هنرمندان قمی بافته شده است و در آغاز دهه تقارب ملل، پیام صلح و دوستی ایران را به سازمان فرهنگی ملل متحد می‌برد.

*چه پیشنهاداتی برای تقویت صادرات فرش ایران بعنوان یکی از مهمترین صنایع دستی کشور در راستای ارتقای چهره فرهنگی ایران در سطح جهانی دارید؟

برای احیای فرش ایرانی و رونق بخشی به اقتصاد فرش و حضور موفق تر در عرصه های گوناگون فرهنگی و اقتصادی و تجاری، پیشنهادها و راهکارهای وجود دارد که در ادامه تشریح می کنم:

۱ـ جامع نگری و همه جانبه نگری در سیاستها و برنامه های احیا و گسترش دامنه فرش در سطوح محلی و ملی و در ابعاد تولید ،عرضه و صادرات.

۲ـ هم افزائی ظرفیتهای بخشهای دولتی ، خصوصی و تعاونی و پرهیز از بخشی نگری و یا انداختن بار مسوولیت به دوش یکی از بخشها و مسوولیت ناپذیری، تاکید می شود که تصدی گری ، حوزه اجرا،سرمایه گذاری و بهره برداری باید توسط بخش خصوصی با پشتیبانی سطح حاکمیتی صورت گیرد.

۳ـ فراهم کردن تسهیلات مالی ، ارزی ، گمرگی ، فرودگاهی ، صادراتی ، کمک در امور تبلیغات و بازیاربابی ، آموزش و پژوهش و سایر حمایتهای لازم توسط دستگاههای مسوول و متولی.

۴ـ  فعال شدن بخش خصوصی در قالب تشکلهای صنفی توام با سیاستگذاری و برنامه ریزی جامع با هم اندیشی با بخشهای علمی و اجرائی و پیشگامی در کلیه برنامه های احیا و گسترش حوزه ی فرش در سطوح استانی و ملی و نداشتن انتظاراتی که در واقع مسوولیت ذاتی بخش خصوصی است.

۵ـ  طراحی برند “فرش ایرانی”   و زیرشاخه های استانی و منطقه ای آن برای یکپارچه سازی حضور فرش ایران در بازارهای بین المللی.

۶ ـ  انسجام بخشی به حوزه های گوناگون فرش مرتبط با عرصه بین الملل با تعریف جامع «دیپلماسی فرش» و پرهیز از نگاه صرفِ تجاری به فرش.

۷ـ بررسی موضوع تجمیع دو باره فرش در خانواده بزرگ صنایع دستی و بهره مندی از این ظرفیت برای حمایت از فرش ایرانی در عرصه بین الملل از جمله حمایتهای معنوی یونسکو مانند طرح مهر اصالت و….

۸ ـ  تلاش تولیدکنندگان برای رقابتی کردن محصولات در بازار آشفته ی بین المللی که رقبا با بداخلاقی طرحهای ایرانی را تقلید و با کاهش قیمت تمام شده وارد بازار می کنند ، باید برای کاهش قیمت تمام شده برنامه ریزی کنند. البته این موضوع ابعاد گوناگون اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی در سطوح ملی و بین المللی دارد که باید مورد بررسی جامع قرار گیرد.

۹ ـ  طرحهای جامع بازاریابی و تنوع دادن به بازارها و توجه به بازارهای بکر و جدید و تبلیغات مناسب با بهره گیری از ابزارهای نوین اطلاع رسانی به ویژه فضای مجازی و شبکه های بین المللی تلویزیونی(با تاکید بر شبکه های ملی به زبانهای مختلف ) و طراحی سامانه ی قوی فروش اینترنتی و نیازسنجی از نیاز و سلیقه مشتری در کنار رویکرد میراثی و فرهنگی به فرش داشتن از جمله شروط حضور موفق در عرصه جهانی است.

۱۰ـ  ایجاد و تقویت موزه های فرش در استانها  با بهره گیری از اماکن تاریخی موجود و البته تجهیز آنها با ابزارهای نوین حفظ و نگهداری.

۱۱ـ بازنگری در رشته های دانشگاهی فرش و متناسب سازی آن با نیاز هنر و صنعت فرش و تعامل سازنده دانشگاه و صنعت دستی فرش به منظور تربیت نیرو و انجام پژوهشهای کاربردی براساس درخواست صنعت از یک سو و سفارش نیازها توسط صنعت به مراکز آموزشی وپژوهشی در قالب پروژه ها و بورسیه های تحصیلی.

۱۲ـ  و ساماندهی دانش آموختگان رشته فرش در قالب شرکتهای دانش بنیان و شبکه ناظران فرش و تشکیل شرکت های خدمات مشاوره ای.

۱۳ـ استفاده از ظرفیت صنعت گردشگری و برگزاری جشنواره ها برای معرفی هرچه بیشتر هنر و صنعت فرش دستباف و تعریف و یا تقویت شاخه ” گردشگری فرش”

۱۴ـ ایجاد شبکه طراحان و بافندگان فرش در حوزه ایران فرهنگی برای پاسداشت اصالت این میراث مشترک و پرهیز از رقابت های ناسالم تجاری.